Elizabeth I (1533-1603) là một trong những nhân vật nổi bật nhất trong lịch sử nước Anh và châu Âu. Là con gái của vua Henry VIII và Anne Boleyn, bà đã trị vì nước Anh trong 45 năm, từ năm 1558 đến 1603, mở ra thời kỳ được mệnh danh là “Thời đại Elizabethan” – một giai đoạn phát triển rực rỡ về văn hóa, nghệ thuật, khoa học và thương mại của Anh quốc. Dưới sự lãnh đạo của bà, nước Anh đã vươn mình trở thành một cường quốc hàng hải và đặt nền móng cho Đế quốc Anh sau này.
Thời thơ ấu và con đường đến ngai vàng đầy chông gai
Elizabeth sinh ngày 7 tháng 9 năm 1533 tại Cung điện Greenwich. Cuộc đời của bà ngay từ đầu đã gắn liền với những biến động chính trị và tôn giáo sâu sắc. Khi Elizabeth mới lên ba, mẹ bà – Anne Boleyn – bị kết tội ngoại tình và phản quốc, và bị xử tử. Sau cái chết của mẹ, Elizabeth bị tuyên bố là con hoang và mất quyền thừa kế ngai vàng.
Dù vậy, vua Henry VIII vẫn đảm bảo con gái mình nhận được nền giáo dục xuất sắc. Elizabeth được dạy dỗ bởi những học giả ưu tú nhất thời bấy giờ, thông thạo nhiều ngôn ngữ bao gồm tiếng Latin, Hy Lạp, Pháp và Ý. Bà cũng học lịch sử, triết học, toán học, thiên văn học và văn học.
Sau khi Henry VIII qua đời năm 1547, em trai cùng cha khác mẹ của Elizabeth là Edward VI lên ngôi. Khi Edward qua đời năm 1553, người chị cùng cha khác mẹ của Elizabeth là Mary I lên ngôi. Mary, một tín đồ Công giáo sùng đạo, đã cố gắng khôi phục đạo Công giáo ở Anh và đàn áp những người theo đạo Tin Lành, khiến bà được gọi là “Bloody Mary” (Mary Đẫm máu).
Trong thời gian Mary trị vì, Elizabeth, một tín đồ Tin Lành, đã phải đối mặt với nhiều nguy hiểm. Bà bị nghi ngờ tham gia vào âm mưu chống lại Mary và bị giam giữ trong Tháp London một thời gian. Tuy nhiên, do thiếu bằng chứng, Elizabeth được thả ra nhưng vẫn bị giám sát chặt chẽ.
Khi Mary I qua đời không có con nối dõi vào năm 1558, Elizabeth, khi đó 25 tuổi, đã lên ngôi và trở thành Elizabeth I.
Chính sách tôn giáo: Con đường trung dung
Một trong những thách thức lớn nhất mà Elizabeth phải đối mặt khi lên ngôi là vấn đề tôn giáo. Nước Anh khi đó bị chia rẽ sâu sắc giữa những người theo Công giáo và Tin Lành. Elizabeth, với tư cách là một người theo đạo Tin Lành, đã phải đối mặt với áp lực từ cả hai phía.
Thay vì theo đuổi chính sách cực đoan như người chị Mary, Elizabeth đã chọn một con đường trung dung. Năm 1559, bà đã thông qua “Đạo luật Thống nhất” (Act of Uniformity) và “Đạo luật Tối cao” (Act of Supremacy), thiết lập Giáo hội Anh quốc với vị trí “Thống đốc Tối cao” (Supreme Governor) thay vì “Người đứng đầu” (Head) như cha bà.
Giáo hội Anh quốc dưới thời Elizabeth kết hợp các yếu tố của cả Công giáo và Tin Lành. Mặc dù về mặt thần học, Giáo hội Anh quốc nghiêng về Tin Lành, nhưng vẫn giữ lại nhiều nghi lễ và truyền thống của Công giáo. Chính sách này, được gọi là “Giải pháp Elizabethan” (Elizabethan Settlement), đã giúp giảm bớt căng thẳng tôn giáo trong nước.
Tuy nhiên, Elizabeth vẫn phải đối mặt với những thách thức từ cả hai phía. Những người Công giáo cực đoan coi bà là kẻ dị giáo, trong khi những người Tin Lành cấp tiến (Puritans) lại cho rằng cải cách của bà chưa đủ triệt để. Mặc dù vậy, Elizabeth đã kiên định với chính sách trung dung của mình, và theo thời gian, đã thành công trong việc ổn định tình hình tôn giáo trong nước.
Chính sách đối ngoại và xung đột với Tây Ban Nha
Trong lĩnh vực đối ngoại, Elizabeth phải đối mặt với nhiều thách thức, đặc biệt là mối đe dọa từ các cường quốc Công giáo như Tây Ban Nha và Pháp. Bà đã thể hiện tài ngoại giao xuất sắc, sử dụng hôn nhân như một công cụ chính trị mà không bao giờ thực sự kết hôn – một chiến lược khiến bà được mệnh danh là “Nữ hoàng Đồng trinh” (Virgin Queen).
Mối quan hệ giữa Anh và Tây Ban Nha dưới thời Elizabeth ngày càng xấu đi. Nguyên nhân chính là do sự khác biệt về tôn giáo, sự hỗ trợ của Elizabeth đối với những người nổi dậy Tin Lành ở Hà Lan (khi đó thuộc Tây Ban Nha), và các hoạt động cướp biển của những hải tặc Anh như Sir Francis Drake đối với các tàu thuyền Tây Ban Nha.
Căng thẳng lên đến đỉnh điểm vào năm 1588 khi vua Philip II của Tây Ban Nha quyết định xâm lược Anh. Ông đã cử một hạm đội lớn, được gọi là Armada, với mục đích lật đổ Elizabeth và khôi phục Công giáo ở Anh. Tuy nhiên, nhờ vào sự lãnh đạo tài tình của Elizabeth, sự dũng cảm của hải quân Anh, và một cơn bão thuận lợi (được gọi là “Cơn gió của Chúa”), Armada đã bị đánh bại thảm hại.
Chiến thắng trước Armada đã củng cố vị thế của Elizabeth trong nước và quốc tế, đồng thời đánh dấu sự suy giảm của quyền lực Tây Ban Nha và sự trỗi dậy của Anh như một cường quốc hàng hải.
Thời kỳ Hoàng kim Elizabethan: Văn hóa, nghệ thuật và khám phá
Thời kỳ trị vì của Elizabeth I được coi là “Thời đại Vàng” của lịch sử Anh, một giai đoạn phát triển rực rỡ về văn hóa, nghệ thuật, khoa học và thương mại.
Trong lĩnh vực văn học, đây là thời đại của William Shakespeare, Christopher Marlowe, Edmund Spenser và nhiều nhà văn, nhà thơ tài năng khác. Sân khấu Anh đã phát triển mạnh mẽ với sự xuất hiện của nhiều nhà hát nổi tiếng như The Globe, nơi nhiều vở kịch của Shakespeare được trình diễn lần đầu tiên.
Âm nhạc cũng phát triển rực rỡ với những nhà soạn nhạc như Thomas Tallis và William Byrd. Kiến trúc thời Elizabethan mang đậm phong cách Renaissance, với những tòa nhà đồ sộ và trang trí công phu.
Thời kỳ này cũng chứng kiến sự phát triển của khoa học và triết học. Nhà triết học Francis Bacon đã đặt nền móng cho phương pháp khoa học hiện đại, trong khi nhà toán học và nhà thiên văn học John Dee đã đóng góp quan trọng vào lĩnh vực hàng hải và địa lý.
Dưới sự khuyến khích của Elizabeth, các nhà thám hiểm Anh như Sir Francis Drake, Sir Walter Raleigh và Sir Martin Frobisher đã thực hiện nhiều chuyến khám phá đến Tân Thế giới và các vùng đất xa xôi khác. Drake đã trở thành người Anh đầu tiên đi vòng quanh thế giới, trong khi Raleigh đã cố gắng thiết lập các thuộc địa ở Bắc Mỹ.
Thương mại cũng phát triển mạnh mẽ dưới thời Elizabeth. Các công ty thương mại như Công ty Đông Ấn và Công ty Levant được thành lập, mở rộng hoạt động thương mại của Anh đến các vùng đất xa xôi. London trở thành một trung tâm thương mại quốc tế quan trọng.
Cuộc sống cá nhân và hình ảnh công chúng
Mặc dù có nhiều người cầu hôn và áp lực phải kết hôn để sinh con nối dõi, Elizabeth đã quyết định không lập gia đình. Bà tuyên bố mình đã “kết hôn với vương quốc” và coi thần dân Anh là con cái của mình. Quyết định này đã giúp bà duy trì quyền lực và tránh phải chia sẻ quyền cai trị với một người chồng.
Tuy nhiên, Elizabeth vẫn có những mối quan hệ thân thiết với một số người đàn ông, đặc biệt là Robert Dudley, Bá tước Leicester. Mối quan hệ giữa họ là chủ đề của nhiều đồn đoán, nhưng không có bằng chứng rõ ràng về một mối quan hệ lãng mạn.
Elizabeth rất chú trọng đến hình ảnh công chúng của mình. Bà thường xuất hiện trong những bộ trang phục lộng lẫy, đính ngọc trai và đá quý, với mái tóc đỏ đặc trưng và làn da trắng – biểu tượng của vẻ đẹp thời bấy giờ. Những bức chân dung của bà thường mang tính biểu tượng, thể hiện quyền lực và sự huy hoàng của vương quyền.
Elizabeth cũng là một nhà hùng biện tài ba. Bài phát biểu nổi tiếng nhất của bà là “Bài phát biểu Tilbury” năm 1588, khi bà động viên quân đội Anh trước cuộc xâm lược của Armada Tây Ban Nha: “Tôi biết tôi có thân thể yếu đuối của một người phụ nữ, nhưng tôi có trái tim và lòng dũng cảm của một vị vua, và là vua của nước Anh.”
Những thách thức cuối triều đại và di sản
Những năm cuối triều đại của Elizabeth đối mặt với nhiều thách thức. Kinh tế Anh gặp khó khăn do chi phí chiến tranh, mùa màng thất bát và lạm phát. Các cuộc nổi dậy ở Ireland đòi hỏi sự can thiệp quân sự tốn kém.
Về chính trị, Elizabeth phải đối mặt với sự bất mãn ngày càng tăng từ Quốc hội, đặc biệt là về vấn đề độc quyền – đặc quyền kinh doanh mà bà ban cho những người được ưu ái. Nhiều cố vấn thân cận của bà như William Cecil (Lord Burghley) và Robert Dudley đã qua đời, khiến bà mất đi những người hỗ trợ quan trọng.
Elizabeth qua đời vào ngày 24 tháng 3 năm 1603, ở tuổi 69, sau 45 năm trị vì. Bà không có con nối dõi, và ngai vàng được truyền cho James VI của Scotland (con trai của Mary, Nữ hoàng Scotland), người trở thành James I của Anh, mở đầu triều đại Stuart.
Di sản của Elizabeth I là vô cùng to lớn. Bà đã dẫn dắt nước Anh vượt qua một giai đoạn đầy biến động, củng cố vị thế của Anh như một cường quốc châu Âu, và tạo điều kiện cho sự phát triển rực rỡ của văn hóa và nghệ thuật Anh. Thời đại Elizabethan được coi là một trong những giai đoạn huy hoàng nhất trong lịch sử Anh.
Cách cai trị của Elizabeth – sự kết hợp giữa cứng rắn và linh hoạt, giữa quyết đoán và khoan dung – đã trở thành một mô hình cho các nhà lãnh đạo sau này. Bà đã chứng minh rằng một người phụ nữ có thể cai trị hiệu quả trong một thế giới do nam giới thống trị, mở đường cho các nữ lãnh đạo trong tương lai.
Kết luận
Elizabeth I là một trong những nhà lãnh đạo xuất sắc nhất trong lịch sử Anh và châu Âu. Bà đã vượt qua những thách thức to lớn để dẫn dắt nước Anh vào một thời kỳ phát triển rực rỡ về văn hóa, nghệ thuật, khoa học và thương mại.
Với tài ngoại giao khéo léo, Elizabeth đã giúp Anh tránh được nhiều cuộc xung đột lớn, trong khi vẫn bảo vệ được lợi ích quốc gia. Chiến thắng trước Armada Tây Ban Nha đã đánh dấu sự trỗi dậy của Anh như một cường quốc hàng hải và đặt nền móng cho Đế quốc Anh sau này.
Chính sách tôn giáo trung dung của bà đã giúp giảm bớt căng thẳng tôn giáo trong nước và tạo điều kiện cho sự phát triển của Giáo hội Anh quốc. Dưới sự bảo trợ của bà, văn học, nghệ thuật và khoa học Anh đã phát triển rực rỡ, với những tên tuổi lớn như Shakespeare, Marlowe và Bacon.
Quyết định không kết hôn của Elizabeth, mặc dù gây ra vấn đề về người kế vị, đã giúp bà duy trì quyền lực và tránh phải chia sẻ quyền cai trị. Hình ảnh “Nữ hoàng Đồng trinh” của bà đã trở thành một biểu tượng mạnh mẽ của quyền lực và sự độc lập.
Tóm lại, Elizabeth I không chỉ là một nhà lãnh đạo tài ba mà còn là một biểu tượng văn hóa. Thời đại của bà – Thời đại Elizabethan – đã để lại một di sản phong phú về văn học, nghệ thuật, khoa học và thám hiểm, tiếp tục ảnh hưởng đến thế giới ngày nay. Bà xứng đáng với danh hiệu “Gloriana” – Nữ hoàng Vinh quang – mà thần dân đã tôn vinh.
Tài liệu tham khảo
- Alison Weir, “The Life of Elizabeth I” (1998)
- Susan Doran, “Elizabeth I and Her Circle” (2015)
- David Starkey, “Elizabeth: The Struggle for the Throne” (2001)
- Christopher Haigh, “Elizabeth I” (2000)
- Lisa Hilton, “Elizabeth: Renaissance Prince” (2014)
- British Library, “Elizabeth I” Collection
- The National Archives (UK), “Elizabethan England” Resources
- Royal Museums Greenwich, “Elizabeth I” Exhibition Materials
