Trong lịch sử nhân loại, có những nhà du hành đã vượt qua mọi ranh giới địa lý và văn hóa để khám phá thế giới. Một trong những nhân vật xuất chúng nhất là Ibn Battuta – người đã thực hiện cuộc hành trình kéo dài gần ba thập kỷ, vượt qua khoảng 120.000 km, đi qua phần lớn thế giới Hồi giáo và xa hơn nữa. Cuộc phiêu lưu của ông không chỉ là một kỳ tích về mặt địa lý mà còn là một tài liệu quý giá về lịch sử, văn hóa và xã hội của thế kỷ 14.
Thời Niên Thiếu và Khởi Đầu Cuộc Hành Trình
Abu Abdullah Muhammad Ibn Battuta sinh năm 1304 tại Tangier, Morocco (hiện nay thuộc Bắc Phi). Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống học thuật và pháp lý Hồi giáo. Được giáo dục theo truyền thống Hồi giáo, Ibn Battuta đã học luật Hồi giáo (Sharia) và các môn học cổ điển khác.
Năm 1325, khi mới 21 tuổi, Ibn Battuta quyết định thực hiện chuyến hành hương Hajj đến Mecca – một nghĩa vụ tôn giáo mà mọi tín đồ Hồi giáo đều phải thực hiện ít nhất một lần trong đời nếu có điều kiện. Tuy nhiên, điều khiến Ibn Battuta khác biệt là thay vì trở về quê hương sau khi hoàn thành nghĩa vụ tôn giáo, ông đã quyết định tiếp tục cuộc hành trình của mình, bị thôi thúc bởi khát khao khám phá thế giới Hồi giáo và xa hơn nữa.
Như ông đã viết trong tác phẩm “Rihla” (Cuộc Hành Trình) của mình: “Tôi rời khỏi quê hương để thực hiện chuyến hành hương, với ý định một mình, không có người đồng hành nào để an ủi bằng tình bạn, không có đoàn lữ hành nào để đi cùng, nhưng được thúc đẩy bởi một tinh thần mạnh mẽ trong lòng và khao khát được thấy những vùng đất thiêng liêng.”
Cuộc Hành Trình Qua Bắc Phi và Trung Đông
Chuyến đi đầu tiên của Ibn Battuta đưa ông đi dọc theo bờ biển Bắc Phi, qua các thành phố như Tlemcen, Béjaïa, và Tunis. Từ đó, ông đi qua Alexandria và Cairo ở Ai Cập, trước khi tiếp tục hành trình đến Mecca.
Tại Mecca, Ibn Battuta hoàn thành nghi lễ Hajj và quyết định tiếp tục cuộc hành trình của mình. Ông đi về phía bắc đến Iraq, thăm Baghdad – một trung tâm văn hóa và học thuật lớn của thế giới Hồi giáo thời bấy giờ, mặc dù thành phố này đã suy tàn sau cuộc xâm lược của người Mông Cổ vào năm 1258.
Từ Iraq, Ibn Battuta đi đến Persia (Iran ngày nay), thăm các thành phố như Isfahan và Shiraz. Sau đó, ông quay trở lại Mecca để thực hiện Hajj lần thứ hai. Trong những năm tiếp theo, ông thực hiện nhiều chuyến đi khác nhau từ Mecca, bao gồm cả việc đi dọc theo bờ biển Đông Phi đến Tanzania hiện đại.
Khám Phá Tiểu Á, Trung Á và Ấn Độ
Sau khi hoàn thành Hajj lần thứ ba, Ibn Battuta quyết định đi về phía bắc đến Tiểu Á (Anatolia, Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay), nơi đang dưới sự cai trị của các bey Thổ Nhĩ Kỳ. Ông đã được đón tiếp nồng hậu bởi các nhà cai trị địa phương và đã có cơ hội quan sát xã hội Thổ Nhĩ Kỳ đang phát triển.
Từ Tiểu Á, Ibn Battuta đi đến các vùng đất của Horde Vàng (một khanate Mông Cổ ở Nga và Trung Á ngày nay), nơi ông đã gặp Khan Özbeg. Ông tiếp tục hành trình qua Trung Á, thăm các thành phố như Samarkand và Bukhara, trước khi đi đến Afghanistan và vượt qua dãy Hindu Kush để đến Ấn Độ.
Tại Ấn Độ, Ibn Battuta đã dành tám năm phục vụ dưới triều đại của Sultan Muhammad bin Tughluq ở Delhi. Ông được bổ nhiệm làm qadi (thẩm phán) và đã đi khắp tiểu lục địa Ấn Độ với tư cách là đại sứ của Sultan. Ông mô tả chi tiết về xã hội Ấn Độ, hệ thống chính trị, và các phong tục tập quán địa phương.
Theo ghi chép của Ibn Battuta, Sultan Muhammad bin Tughluq là một nhà cai trị phức tạp – hào phóng nhưng cũng tàn bạo, thông minh nhưng đôi khi thiếu suy xét. Ông viết: “Trong tất cả những người đàn ông trên thế giới, Sultan này là người hào phóng nhất và coi trọng người nước ngoài nhất… nhưng ông ấy là người đổ máu nhiều nhất trong số họ.”
Hành Trình Đến Đông Nam Á và Trung Quốc
Sau thời gian ở Ấn Độ, Ibn Battuta tiếp tục hành trình đến Đông Nam Á. Ông đi qua Maldives, nơi ông phục vụ như một qadi trong sáu tháng và có nhiều vợ địa phương. Từ đó, ông đi đến Sri Lanka, rồi đến Sumatra và cuối cùng là đến Trung Quốc thời nhà Nguyên.
Mô tả của Ibn Battuta về Trung Quốc rất chi tiết, mặc dù một số học giả hiện đại nghi ngờ rằng ông có thể đã đi xa như ông tuyên bố. Ông mô tả về sự giàu có và sự phát triển của các thành phố Trung Quốc, cũng như các phong tục tập quán của người dân địa phương.
Ông viết về Trung Quốc: “Trung Quốc là vùng đất an toàn và tốt nhất cho người đi du lịch. Một người đàn ông có thể đi một mình với sự giàu có của mình trong chín tháng mà không sợ hãi gì, nhưng sự bất lợi là nếu một người Hồi giáo đi đến đó, họ sẽ làm cho anh ta cảm thấy thoải mái đến mức anh ta sẽ ở lại và không bao giờ rời đi.”
Trở Về Quê Hương và Hành Trình Cuối Cùng Đến Tây Phi
Sau gần 24 năm xa nhà, Ibn Battuta quyết định trở về quê hương. Ông đi qua Trung Á, Trung Đông, và cuối cùng trở về Fez, Morocco vào năm 1349. Tuy nhiên, tinh thần phiêu lưu của ông vẫn chưa thỏa mãn.
Sau một thời gian ngắn ở quê nhà, ông đi đến Al-Andalus (Tây Ban Nha Hồi giáo) và sau đó là chuyến đi cuối cùng của ông đến Tây Phi, cụ thể là Đế chế Mali. Ông đã vượt qua sa mạc Sahara và thăm các thành phố như Timbuktu, ghi lại những quan sát chi tiết về xã hội và văn hóa Tây Phi.
Về Đế chế Mali, Ibn Battuta đã ghi nhận: “Người dân ở đây rất ít khi bất công và trong số tất cả mọi người, họ ghét nó nhất. Sultan của họ không tha thứ cho bất kỳ ai phạm tội bất công. Không có nơi nào an toàn hơn trên toàn thế giới. Người lữ hành cũng như người định cư không sợ trộm cắp hay cướp bóc.”
Di Sản và Tác Phẩm “Rihla”
Sau khi trở về Morocco lần cuối cùng vào năm 1354, Ibn Battuta đã được Sultan Abu Inan Faris của triều đại Marinid yêu cầu ghi lại những cuộc phiêu lưu của mình. Ông đã làm việc với một học giả văn học tên là Ibn Juzayy để tạo ra tác phẩm “Rihla” (Cuộc Hành Trình), còn được gọi là “Tuhfat al-Nuzzar fi Ghara’ib al-Amsar wa-‘Aja’ib al-Asfar” (Món quà cho những người quan sát về những điều kỳ lạ trong các thành phố và những cuộc hành trình kỳ diệu).
“Rihla” không chỉ là một bản ghi chép về các cuộc hành trình của Ibn Battuta mà còn là một tài liệu quý giá về lịch sử, địa lý, chính trị, và xã hội của thế giới Hồi giáo và xa hơn nữa trong thế kỷ 14. Tác phẩm này cung cấp những hiểu biết độc đáo về các xã hội khác nhau, từ Bắc Phi đến Trung Quốc, và từ Nga đến Mali.
Mặc dù có một số nghi ngờ về tính chính xác của một số mô tả của Ibn Battuta, đặc biệt là những phần về Trung Quốc và một số vùng khác, nhưng “Rihla” vẫn được coi là một trong những tài liệu du lịch quan trọng nhất trong lịch sử.
Ý Nghĩa Lịch Sử và Văn Hóa
Ibn Battuta đã thực hiện cuộc hành trình của mình trong một thời kỳ khi thế giới Hồi giáo đang trải qua những thay đổi đáng kể. Đế chế Mông Cổ đã tàn phá nhiều vùng đất Hồi giáo, nhưng cũng tạo ra một không gian nơi thương mại và giao lưu văn hóa có thể phát triển. Các triều đại Hồi giáo mới đang nổi lên ở nhiều khu vực, và thương mại đang phát triển mạnh mẽ dọc theo các tuyến đường bộ và biển.
Cuộc hành trình của Ibn Battuta cho thấy sự kết nối sâu sắc của thế giới Hồi giáo thời trung cổ. Mặc dù có sự đa dạng về văn hóa và ngôn ngữ, nhưng có một cảm giác về sự thống nhất được tạo ra bởi đức tin chung và ngôn ngữ Ả Rập. Ibn Battuta có thể đi từ Morocco đến Trung Quốc và được chào đón như một học giả Hồi giáo ở hầu hết các nơi ông đến thăm.
Hơn nữa, các ghi chép của Ibn Battuta cung cấp những hiểu biết quý giá về vai trò của phụ nữ, thương mại, tôn giáo, và chính trị trong thế giới Hồi giáo thời trung cổ. Ông ghi lại sự đa dạng của các phong tục tập quán và thực hành tôn giáo, cho thấy rằng Hồi giáo không phải là một khối đồng nhất mà là một tôn giáo đa dạng với nhiều cách diễn giải và thực hành khác nhau.
Những Thách Thức và Khó Khăn Trong Hành Trình
Cuộc hành trình của Ibn Battuta không phải lúc nào cũng suôn sẻ. Ông đã phải đối mặt với nhiều thách thức và nguy hiểm, từ cướp biển và cướp đường bộ đến bệnh tật và thời tiết khắc nghiệt.
Trong một dịp, khi đi qua sa mạc giữa Syria và Iraq, đoàn lữ hành của ông đã bị tấn công bởi những kẻ cướp Bedouin. Ông cũng từng bị bệnh nặng nhiều lần trong suốt cuộc hành trình của mình, đặc biệt là khi ở Ấn Độ và Trung Á.
Ngoài ra, Ibn Battuta cũng phải đối mặt với những thách thức về mặt văn hóa và ngôn ngữ. Mặc dù tiếng Ả Rập là ngôn ngữ chung của thế giới Hồi giáo, nhưng ông vẫn phải giao tiếp với nhiều người không nói tiếng Ả Rập, đặc biệt là ở Đông Á và Đông Nam Á.
Tuy nhiên, sự học thức và địa vị của ông như một học giả Hồi giáo đã giúp ông vượt qua nhiều khó khăn. Ông thường được các nhà cai trị và học giả địa phương đón tiếp nồng hậu, và được cung cấp chỗ ở, thức ăn, và quà tặng.
So Sánh với Các Nhà Du Hành Khác
Ibn Battuta thường được so sánh với Marco Polo, nhà du hành người Ý nổi tiếng đã đi đến Trung Quốc khoảng nửa thế kỷ trước Ibn Battuta. Cả hai đều đã thực hiện những cuộc hành trình đáng kinh ngạc và để lại những ghi chép quý giá về những nơi họ đã đến thăm.
Tuy nhiên, có một số khác biệt đáng kể giữa hai nhà du hành này. Marco Polo chủ yếu tập trung vào thương mại và kinh tế, trong khi Ibn Battuta quan tâm nhiều hơn đến tôn giáo, văn hóa, và xã hội. Marco Polo đi với cha và chú của mình, trong khi Ibn Battuta thường đi một mình hoặc với các đoàn lữ hành tạm thời.
Hơn nữa, Ibn Battuta đã đi xa hơn Marco Polo về mặt địa lý. Trong khi Marco Polo chủ yếu đi từ Ý đến Trung Quốc và trở về, Ibn Battuta đã đi qua Bắc Phi, Trung Đông, Đông Phi, Trung Á, Nam Á, Đông Nam Á, Trung Quốc, và Tây Phi.
Một nhà du hành khác thường được so sánh với Ibn Battuta là Zheng He, đô đốc hải quân Trung Quốc thời nhà Minh, người đã dẫn đầu bảy chuyến viễn chinh hàng hải lớn vào đầu thế kỷ 15. Tuy nhiên, trong khi Zheng He đi với một hạm đội lớn và với sự hỗ trợ của nhà nước, Ibn Battuta đi như một cá nhân, dựa vào sự hiếu khách của những người ông gặp trên đường đi.
Di Sản Hiện Đại của Ibn Battuta
Ngày nay, Ibn Battuta được công nhận là một trong những nhà du hành vĩ đại nhất trong lịch sử. Tác phẩm “Rihla” của ông đã được dịch sang nhiều ngôn ngữ và tiếp tục là một nguồn thông tin quý giá cho các nhà sử học, nhà nhân chủng học, và những người quan tâm đến lịch sử thế giới Hồi giáo.
Nhiều địa điểm và tổ chức đã được đặt theo tên của Ibn Battuta, bao gồm cả trung tâm mua sắm Ibn Battuta Mall ở Dubai, được thiết kế để phản ánh các vùng khác nhau mà Ibn Battuta đã đi qua. Có những con đường, trường học, và thậm chí cả một tàu khảo sát đại dương mang tên ông.
Cuộc đời và cuộc hành trình của Ibn Battuta cũng đã truyền cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học, phim tài liệu, và chương trình truyền hình. Năm 2007, BBC đã sản xuất một bộ phim tài liệu có tên “The Adventures of Ibn Battuta: A Medieval Traveler”, kể lại cuộc hành trình của ông.
Hơn nữa, cuộc hành trình của Ibn Battuta tiếp tục truyền cảm hứng cho các nhà du hành hiện đại. Nhiều người đã cố gắng theo dấu chân của ông, đi qua các vùng đất mà ông đã đi qua và ghi lại những trải nghiệm của họ.
Kết Luận
Ibn Battuta là một nhân vật phi thường trong lịch sử thế giới. Cuộc hành trình kéo dài gần ba thập kỷ của ông đã đưa ông đi qua phần lớn thế giới Hồi giáo và xa hơn nữa, từ quê hương Morocco của ông đến Trung Quốc ở phía đông và Mali ở phía tây.
Tác phẩm “Rihla” của ông không chỉ là một bản ghi chép về các cuộc hành trình của ông mà còn là một tài liệu quý giá về lịch sử, địa lý, chính trị, và xã hội của thế giới Hồi giáo và xa hơn nữa trong thế kỷ 14. Nó cung cấp những hiểu biết độc đáo về các xã hội khác nhau, từ Bắc Phi đến Trung Quốc, và từ Nga đến Mali.
Di sản của Ibn Battuta tiếp tục sống mãi trong thế giới hiện đại. Ông được tôn vinh không chỉ vì những kỳ tích du lịch của mình mà còn vì những đóng góp của ông cho sự hiểu biết của chúng ta về thế giới trung cổ. Tinh thần tò mò, lòng dũng cảm, và khát khao khám phá của ông tiếp tục truyền cảm hứng cho các thế hệ nhà du hành và học giả.
Như nhà sử học Ross Dunn đã viết trong cuốn sách “The Adventures of Ibn Battuta: A Muslim Traveler of the 14th Century”: “Ibn Battuta không chỉ là một nhà du hành vĩ đại mà còn là một nhân chứng vĩ đại. Ông đã để lại cho chúng ta một bức tranh sống động về một thế giới đã biến mất từ lâu, một thế giới mà chúng ta có thể hiểu rõ hơn nhờ đôi mắt của ông.”
