Vasco da Gama là một trong những nhà thám hiểm vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại, người đã thay đổi hoàn toàn bản đồ thương mại thế giới khi tìm ra con đường biển từ châu Âu đến Ấn Độ. Hành trình của ông không chỉ là một thành tựu về hàng hải mà còn đánh dấu sự khởi đầu của kỷ nguyên thực dân châu Âu và sự thống trị của phương Tây trên các đại dương trong nhiều thế kỷ sau đó.
Thời Niên Thiếu và Bối Cảnh Lịch Sử
Vasco da Gama sinh ra khoảng năm 1460 (một số tài liệu ghi năm 1469) tại Sines, một thị trấn ven biển ở miền nam Bồ Đào Nha. Ông là con trai của Estêvão da Gama, một hiệp sĩ và là thống đốc của Sines, và Isabel Sodré, một phụ nữ quý tộc. Thời điểm Vasco da Gama lớn lên cũng là lúc Bồ Đào Nha đang bước vào thời kỳ hoàng kim của các cuộc thám hiểm hàng hải.
Thế kỷ 15 là thời kỳ mà Bồ Đào Nha, dưới sự lãnh đạo của Hoàng tử Henry (còn được gọi là Henry Nhà Hàng Hải), đã tích cực thúc đẩy các cuộc thám hiểm dọc theo bờ biển châu Phi. Mục tiêu của họ là tìm kiếm con đường biển đến phương Đông để tiếp cận trực tiếp với các thị trường gia vị và hàng hóa quý giá, vốn đang bị độc quyền bởi các thương nhân Ả Rập và Venice.
Trước Vasco da Gama, nhà thám hiểm Bartholomeu Dias đã đạt được một bước tiến quan trọng khi vượt qua Mũi Hảo Vọng (Cape of Good Hope) ở cực nam châu Phi vào năm 1488. Thành tựu này đã mở ra khả năng tiếp cận Ấn Độ Dương và xa hơn nữa là Ấn Độ.
Chuẩn Bị Cho Hành Trình Lịch Sử
Vào năm 1497, Vua Manuel I của Bồ Đào Nha quyết định cử một đoàn thám hiểm để tìm đường biển đến Ấn Độ, và Vasco da Gama được chọn làm chỉ huy. Đây không phải là một quyết định ngẫu nhiên. Mặc dù lịch sử không ghi lại nhiều về sự nghiệp hàng hải trước đó của da Gama, nhưng rõ ràng ông đã chứng tỏ được khả năng lãnh đạo và kiến thức hàng hải đáng kể để được giao phó một nhiệm vụ quan trọng như vậy.
Đoàn thám hiểm của Vasco da Gama bao gồm bốn tàu:
- São Gabriel – tàu chỉ huy do chính da Gama điều khiển
- São Rafael – do em trai ông, Paulo da Gama, chỉ huy
- Berrio (hay còn gọi là São Miguel) – do Nicolau Coelho chỉ huy
- Một tàu tiếp tế không tên (sau này bị phá hủy trong hành trình)
Tổng cộng có khoảng 170 thủy thủ tham gia chuyến đi này. Các tàu được trang bị vũ khí, hàng hóa để trao đổi, và các dụng cụ hàng hải tiên tiến nhất thời bấy giờ, bao gồm la bàn, thiên văn đồ và các bản đồ được cập nhật từ các chuyến thám hiểm trước đó.
Hành Trình Đến Ấn Độ (1497-1499)
Vào ngày 8 tháng 7 năm 1497, đoàn thám hiểm của Vasco da Gama khởi hành từ Lisbon, Bồ Đào Nha. Hành trình của họ sẽ trở thành một trong những chuyến đi biển vĩ đại nhất trong lịch sử.
Vượt Đại Tây Dương
Thay vì đi dọc theo bờ biển châu Phi như các nhà thám hiểm trước đó, da Gama đã áp dụng một chiến lược táo bạo. Ông cho tàu đi xa ra Đại Tây Dương, tận dụng các dòng gió mậu dịch để tạo một đường cong rộng trước khi quay trở lại bờ biển châu Phi. Chiến thuật này giúp tránh được các dòng hải lưu ngược và gió không thuận lợi dọc theo bờ biển Tây Phi.
Sau ba tháng trên biển, đoàn thám hiểm đã cập bến Vịnh St. Helena (gần Cape Town ngày nay) vào tháng 11 năm 1497. Tại đây, họ đã có những tiếp xúc đầu tiên với người Khoikhoi bản địa, nhưng những cuộc gặp gỡ này nhanh chóng trở nên căng thẳng và dẫn đến xung đột.
Vượt Qua Mũi Hảo Vọng
Vào ngày 22 tháng 11, đoàn thám hiểm tiếp tục hành trình và vượt qua Mũi Hảo Vọng. Khác với Bartholomeu Dias trước đó, da Gama gặp thời tiết thuận lợi khi vượt qua mũi đất này. Họ tiếp tục đi dọc theo bờ biển phía đông của châu Phi, đi vào vùng biển chưa từng được các nhà thám hiểm châu Âu khám phá trước đó.
Dọc Bờ Biển Đông Phi
Đoàn thám hiểm dừng chân tại nhiều điểm dọc theo bờ biển Đông Phi, bao gồm:
- Mossel Bay – nơi họ tiếp tế nước ngọt và trao đổi với người dân địa phương
- Natal (họ đặt tên vùng đất này là “Natal” vì đến đây vào ngày Giáng sinh – Natal trong tiếng Bồ Đào Nha)
- Mozambique – nơi họ lần đầu tiên tiếp xúc với các thương nhân Ả Rập và người Hồi giáo
- Mombasa – nơi họ gặp phải sự thù địch từ các thương nhân Ả Rập lo ngại về sự cạnh tranh thương mại
- Malindi – nơi họ được chào đón nồng nhiệt và tìm được một hoa tiêu giỏi, Ahmad Ibn Majid (theo một số tài liệu), người đã giúp họ vượt qua Ấn Độ Dương
Vượt Ấn Độ Dương
Với sự giúp đỡ của hoa tiêu người Ả Rập, đoàn thám hiểm rời Malindi vào ngày 24 tháng 4 năm 1498 và bắt đầu vượt qua Ấn Độ Dương. Đây là một hành trình dài 23 ngày, vượt qua khoảng 2,500 dặm biển. Họ tận dụng gió mùa thuận lợi, một yếu tố quan trọng mà các thương nhân Ả Rập đã sử dụng trong nhiều thế kỷ để đi lại giữa châu Phi và Ấn Độ.
Đến Calicut, Ấn Độ
Vào ngày 20 tháng 5 năm 1498, đoàn thám hiểm của Vasco da Gama đã đến Calicut (nay là Kozhikode) trên bờ biển Malabar của Ấn Độ. Đây là một khoảnh khắc lịch sử – lần đầu tiên một đoàn thám hiểm châu Âu đến Ấn Độ bằng đường biển. Khi đặt chân lên đất Ấn, da Gama được cho là đã tuyên bố: “Tôi đến tìm Kitô hữu và gia vị”.
Tại Calicut, da Gama gặp Zamorin (nhà cai trị) của Calicut. Tuy nhiên, những món quà mà người Bồ Đào Nha mang theo – chủ yếu là hàng len, đồ đồng và mũ – không gây ấn tượng với triều đình Ấn Độ, vốn quen với sự giàu có và xa hoa. Mặc dù vậy, da Gama vẫn được phép thiết lập một trạm giao dịch, mặc dù gặp nhiều khó khăn do sự chống đối từ các thương nhân Ả Rập đã có ảnh hưởng lớn tại đây.
Hành Trình Trở Về
Sau khoảng ba tháng ở Calicut, da Gama quyết định trở về Bồ Đào Nha với một lượng nhỏ gia vị và đá quý. Hành trình trở về diễn ra khó khăn hơn nhiều. Họ phải đối mặt với gió mùa không thuận lợi khi vượt qua Ấn Độ Dương, và bệnh scurvy (do thiếu vitamin C) đã cướp đi sinh mạng của nhiều thủy thủ. Tàu São Rafael phải bị bỏ lại do thiếu người điều khiển.
Đoàn thám hiểm đi vòng qua Mũi Hảo Vọng vào tháng 3 năm 1499. Tàu Berrio, dưới sự chỉ huy của Nicolau Coelho, là tàu đầu tiên trở về Lisbon vào tháng 7 năm 1499. Vasco da Gama, trên tàu São Gabriel, dừng lại ở Azores vì em trai ông, Paulo, đang bệnh nặng. Paulo da Gama qua đời tại đây, và Vasco cuối cùng đã trở về Lisbon vào tháng 9 năm 1499, hơn hai năm sau khi khởi hành.
Tác Động và Di Sản
Tác Động Kinh Tế và Thương Mại
Hành trình của Vasco da Gama đã mở ra một kỷ nguyên mới trong thương mại toàn cầu. Bằng cách tìm ra con đường biển trực tiếp đến Ấn Độ, Bồ Đào Nha đã phá vỡ độc quyền thương mại của các thương nhân Ả Rập và Venice trong việc cung cấp gia vị và hàng hóa phương Đông cho châu Âu.
Mặc dù chuyến đi đầu tiên không mang lại lợi nhuận lớn, nhưng nó đã chứng minh tính khả thi của tuyến đường. Các chuyến đi sau đó mang lại lợi nhuận khổng lồ. Ví dụ, chuyến thám hiểm thứ hai của Pedro Álvares Cabral đã mang về lượng gia vị trị giá gấp 60 lần chi phí của chuyến đi.
Lisbon nhanh chóng trở thành trung tâm thương mại gia vị của châu Âu, và Bồ Đào Nha bắt đầu xây dựng một đế chế thương mại rộng lớn ở Ấn Độ Dương. Giá gia vị ở châu Âu giảm đáng kể, làm thay đổi thói quen tiêu dùng và nấu ăn của người châu Âu.
Tác Động Chính Trị và Quân Sự
Thành công của da Gama đã khuyến khích Bồ Đào Nha thiết lập các căn cứ thương mại và quân sự dọc theo bờ biển châu Phi và Ấn Độ. Dưới sự lãnh đạo của các nhà quản lý như Francisco de Almeida và Afonso de Albuquerque, Bồ Đào Nha đã xây dựng một chuỗi các pháo đài và trạm giao dịch từ Mozambique đến Malacca, kiểm soát các tuyến đường thương mại chính ở Ấn Độ Dương.
Sự thành công của Bồ Đào Nha cũng thúc đẩy các cường quốc châu Âu khác như Tây Ban Nha, Hà Lan, Anh và Pháp tham gia vào cuộc đua thám hiểm và thuộc địa hóa, dẫn đến sự hình thành của các đế chế thực dân châu Âu kéo dài nhiều thế kỷ.
Tác Động Văn Hóa và Khoa Học
Hành trình của da Gama đã mở rộng đáng kể kiến thức của châu Âu về thế giới. Các bản đồ được cập nhật, kiến thức về hàng hải được cải thiện, và thông tin về các nền văn hóa xa lạ được mang về châu Âu.
Sự tiếp xúc giữa các nền văn hóa cũng dẫn đến sự trao đổi ý tưởng, công nghệ và hàng hóa. Tuy nhiên, nó cũng mang lại những hậu quả tiêu cực, bao gồm sự áp đặt văn hóa, tôn giáo và sự bóc lột kinh tế của người châu Âu đối với các dân tộc bản địa.
Các Chuyến Thám Hiểm Tiếp Theo của Vasco da Gama
Chuyến Đi Thứ Hai (1502-1503)
Sau thành công của chuyến đi đầu tiên, Vasco da Gama được phong tước hiệp sĩ và nhận được nhiều đặc quyền từ Vua Manuel I. Vào năm 1502, ông được giao nhiệm vụ dẫn đầu một hạm đội lớn hơn nhiều, gồm 20 tàu, trong chuyến đi thứ hai đến Ấn Độ.
Chuyến đi này có tính chất quân sự rõ rệt hơn. Da Gama đã tấn công các tàu thương mại Ả Rập và các thành phố ven biển không hợp tác với Bồ Đào Nha. Tại Calicut, ông đã trả thù cho việc giết hại các thương nhân Bồ Đào Nha bằng cách bắn phá thành phố và hành quyết tàn bạo các thủy thủ bắt được từ một tàu hành hương Hồi giáo.
Mặc dù những hành động này gây tranh cãi, nhưng chúng đã giúp thiết lập quyền bá chủ của Bồ Đào Nha trong khu vực. Da Gama đã thiết lập quan hệ thương mại với Cochin và Cannanore, các đối thủ của Calicut, và trở về Bồ Đào Nha với một lượng lớn gia vị và của cải.
Những Năm Sau Đó và Chuyến Đi Cuối Cùng
Sau chuyến đi thứ hai, da Gama sống một cuộc sống tương đối yên tĩnh ở Bồ Đào Nha trong gần hai thập kỷ. Ông được phong tước Bá tước Vidigueira vào năm 1519 và trở thành một người đàn ông giàu có và có ảnh hưởng.
Vào năm 1524, Vua João III đã cử da Gama đến Ấn Độ với tư cách là Phó Vương để giải quyết tình trạng tham nhũng và quản lý kém trong các thuộc địa Bồ Đào Nha. Tuy nhiên, không lâu sau khi đến Goa, da Gama đã mắc bệnh sốt rét và qua đời vào ngày 24 tháng 12 năm 1524. Thi hài của ông sau đó được đưa về Bồ Đào Nha và được chôn cất tại Tu viện Jerónimos ở Lisbon, nơi vẫn còn đến ngày nay.
Đánh Giá về Vasco da Gama
Thành Tựu và Kỹ Năng Hàng Hải
Vasco da Gama được công nhận là một trong những nhà hàng hải vĩ đại nhất trong lịch sử. Ông đã thể hiện kỹ năng điều hướng xuất sắc, khả năng lãnh đạo mạnh mẽ và lòng can đảm phi thường khi dẫn dắt đoàn thám hiểm vào vùng biển chưa được khám phá.
Chiến thuật hàng hải của ông, đặc biệt là việc đi vòng rộng trên Đại Tây Dương để tận dụng gió mậu dịch, cho thấy sự hiểu biết sâu sắc về các mô hình gió và dòng hải lưu. Hành trình của ông đã mở rộng đáng kể kiến thức hàng hải của châu Âu và đặt nền móng cho sự thống trị của châu Âu trên các đại dương trong nhiều thế kỷ sau đó.
Tranh Cãi và Phê Bình
Mặc dù có những thành tựu không thể phủ nhận, Vasco da Gama cũng là một nhân vật gây tranh cãi. Ông thường được mô tả là tàn nhẫn và không khoan nhượng, đặc biệt là trong chuyến đi thứ hai của mình. Việc tra tấn và giết hại các thương nhân và hành hương Hồi giáo đã làm ô uế danh tiếng của ông trong mắt nhiều nhà sử học hiện đại.
Hơn nữa, hành trình của ông đã mở đầu cho thời kỳ thực dân châu Âu ở châu Á và châu Phi, dẫn đến sự bóc lột, nô dịch và đôi khi là diệt chủng các dân tộc bản địa. Trong bối cảnh hậu thuộc địa hiện nay, di sản của da Gama và các nhà thám hiểm châu Âu khác đang được đánh giá lại một cách nghiêm túc.
Di Sản Văn Hóa
Vasco da Gama đã trở thành một nhân vật huyền thoại trong văn hóa Bồ Đào Nha và thế giới. Hành trình của ông đã truyền cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật và âm nhạc.
Tác phẩm nổi tiếng nhất về da Gama là sử thi “Os Lusíadas” của nhà thơ Luís de Camões, được xuất bản vào năm 1572. Tác phẩm này ca ngợi thành tựu của da Gama và người Bồ Đào Nha, và được coi là kiệt tác văn học của Bồ Đào Nha.
Ngày nay, nhiều địa điểm, đường phố, cầu và tổ chức ở Bồ Đào Nha và các quốc gia nói tiếng Bồ Đào Nha khác được đặt theo tên của Vasco da Gama. Câu lạc bộ bóng đá Club de Regatas Vasco da Gama ở Brazil là một trong những câu lạc bóng đá nổi tiếng nhất được đặt theo tên ông.
Kết Luận
Vasco da Gama là một nhân vật phức tạp trong lịch sử thế giới. Thành tựu của ông trong việc tìm ra con đường biển đến Ấn Độ là một bước ngoặt quan trọng, thay đổi hoàn toàn bản đồ thương mại và chính trị thế giới. Hành trình của ông đã mở ra kỷ nguyên thám hiểm và thuộc địa hóa của châu Âu, với tất cả những thành tựu và bi kịch đi kèm.
Di sản của da Gama vẫn còn được cảm nhận đến ngày nay, không chỉ ở Bồ Đào Nha mà còn trên toàn thế giới. Ông đại diện cho tinh thần thám hiểm, lòng can đảm và sự đổi mới của con người, nhưng cũng là một lời nhắc nhở về cái giá của sự tiến bộ và những hậu quả không lường trước được của việc tiếp xúc giữa các nền văn hóa.
Khi chúng ta nhìn lại hành trình của Vasco da Gama, chúng ta thấy không chỉ một cuộc phiêu lưu hàng hải đáng kinh ngạc mà còn là một khoảnh khắc định hình trong lịch sử nhân loại – khoảnh khắc khi thế giới bắt đầu trở nên kết nối hơn, cho dù là tốt hay xấu.
