Karl Marx (1818-1883) là một trong những nhà tư tưởng có ảnh hưởng nhất trong lịch sử nhân loại. Là triết gia, nhà kinh tế học, nhà xã hội học, nhà báo và nhà cách mạng người Đức, Marx đã để lại dấu ấn sâu đậm trong tư tưởng chính trị và kinh tế thế giới. Đồng tác giả của “Tuyên ngôn Cộng sản” cùng với Friedrich Engels, Marx đã phát triển một hệ thống tư tưởng toàn diện về xã hội, kinh tế và chính trị – sau này được gọi là chủ nghĩa Marx – đã trở thành nền tảng cho nhiều phong trào cách mạng và chính trị trên toàn thế giới.
Cuộc Đời Và Hành Trình Tư Tưởng
Thời Niên Thiếu Và Giáo Dục
Karl Heinrich Marx sinh ngày 5 tháng 5 năm 1818 tại Trier, một thành phố cổ thuộc vương quốc Prussia (nay thuộc Đức). Ông sinh ra trong một gia đình trung lưu Do Thái. Cha ông, Heinrich Marx, là một luật sư thành đạt đã cải đạo sang Tin Lành để tránh những hạn chế nghề nghiệp đối với người Do Thái thời bấy giờ.
Marx học tại Đại học Bonn và sau đó chuyển đến Đại học Berlin, nơi ông tiếp xúc với tư tưởng của G.W.F. Hegel và nhóm Thanh niên Hegel (Young Hegelians). Năm 1841, ông hoàn thành luận án tiến sĩ về triết học Hy Lạp cổ đại, đặc biệt là sự khác biệt giữa triết học tự nhiên của Democritus và Epicurus.
Sự Nghiệp Báo Chí Và Lưu Vong
Sau khi tốt nghiệp, Marx bắt đầu sự nghiệp báo chí tại tờ Rheinische Zeitung ở Cologne. Tuy nhiên, do những bài viết có tính chất phê phán chính trị, tờ báo đã bị đóng cửa bởi chính quyền Prussia vào năm 1843. Cùng năm đó, Marx kết hôn với Jenny von Westphalen, người bạn thời thơ ấu đến từ một gia đình quý tộc.
Do áp lực chính trị, Marx chuyển đến Paris, nơi ông gặp Friedrich Engels – người sau này trở thành cộng sự thân thiết và là người hỗ trợ tài chính cho ông. Tại Paris, Marx tiếp tục phát triển tư tưởng chính trị cấp tiến của mình và bắt đầu nghiên cứu kinh tế chính trị.
Năm 1845, do áp lực từ chính phủ Pháp, Marx buộc phải rời Paris và chuyển đến Brussels. Tại đây, ông và Engels viết “Hệ tư tưởng Đức” (The German Ideology), tác phẩm đặt nền móng cho quan điểm duy vật lịch sử của họ.
Cách Mạng 1848 Và London
Năm 1847, Marx và Engels tham gia Liên đoàn Cộng sản và được giao nhiệm vụ soạn thảo cương lĩnh chính trị. Kết quả là “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” (Communist Manifesto) được xuất bản vào tháng 2 năm 1848, ngay trước khi làn sóng cách mạng bùng nổ khắp châu Âu.
Sau khi các cuộc cách mạng 1848 thất bại, Marx bị trục xuất khỏi Belgium và cuối cùng định cư tại London vào năm 1849, nơi ông sống cho đến cuối đời. Tại London, mặc dù sống trong cảnh nghèo khó, Marx dành phần lớn thời gian nghiên cứu tại Thư viện Bảo tàng Anh, nơi ông phát triển lý thuyết kinh tế và viết tác phẩm quan trọng nhất của mình – “Tư bản luận” (Das Kapital).
Những Đóng Góp Tư Tưởng Chính
Chủ Nghĩa Duy Vật Lịch Sử
Một trong những đóng góp quan trọng nhất của Marx là phát triển lý thuyết về chủ nghĩa duy vật lịch sử (historical materialism). Theo quan điểm này, lịch sử nhân loại được định hình bởi các điều kiện vật chất và kinh tế, đặc biệt là phương thức sản xuất. Marx cho rằng xã hội phát triển qua các giai đoạn lịch sử khác nhau (công xã nguyên thủy, chế độ nô lệ, phong kiến, tư bản chủ nghĩa) và cuối cùng sẽ tiến tới chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản.
Trong “Hệ tư tưởng Đức”, Marx viết: “Không phải ý thức của con người quyết định sự tồn tại của họ, mà ngược lại, chính sự tồn tại xã hội của họ quyết định ý thức của họ.” Quan điểm này đã đảo ngược cách nhìn nhận truyền thống về mối quan hệ giữa tư tưởng và hiện thực vật chất.
Phê Phán Chủ Nghĩa Tư Bản
Trong tác phẩm “Tư bản luận”, Marx đã phân tích sâu sắc về cơ chế hoạt động của hệ thống kinh tế tư bản chủ nghĩa. Ông phát triển lý thuyết về giá trị thặng dư, cho rằng lợi nhuận của các nhà tư bản đến từ việc bóc lột sức lao động của công nhân. Theo Marx, công nhân chỉ được trả một phần giá trị họ tạo ra, phần còn lại trở thành giá trị thặng dư bị chiếm đoạt bởi các nhà tư bản.
Marx cũng chỉ ra những mâu thuẫn nội tại của chủ nghĩa tư bản, như khủng hoảng chu kỳ, tập trung tư bản, và sự phân cực ngày càng tăng giữa giai cấp tư sản và vô sản. Ông dự đoán rằng những mâu thuẫn này cuối cùng sẽ dẫn đến sự sụp đổ của chủ nghĩa tư bản và sự ra đời của một hệ thống xã hội mới.
Lý Thuyết Về Đấu Tranh Giai Cấp
Marx xem đấu tranh giai cấp là động lực của lịch sử. Trong “Tuyên ngôn Cộng sản”, ông và Engels viết: “Lịch sử của tất cả các xã hội tồn tại cho đến nay là lịch sử đấu tranh giai cấp.” Theo Marx, mỗi giai đoạn lịch sử đều đặc trưng bởi mâu thuẫn giữa các giai cấp thống trị và bị trị.
Trong xã hội tư bản, mâu thuẫn chính là giữa giai cấp tư sản (sở hữu tư liệu sản xuất) và giai cấp vô sản (công nhân bán sức lao động). Marx tin rằng giai cấp vô sản cuối cùng sẽ nhận thức được vị thế lịch sử của mình và tiến hành cách mạng để lật đổ chủ nghĩa tư bản, thiết lập chuyên chính vô sản và cuối cùng xây dựng xã hội không giai cấp.
Tầm Nhìn Về Chủ Nghĩa Cộng Sản
Marx mô tả chủ nghĩa cộng sản như một xã hội không còn giai cấp, không còn nhà nước, nơi phương tiện sản xuất thuộc sở hữu chung và mọi người đều được phân phối theo nhu cầu. Trong xã hội cộng sản, sự phân công lao động cứng nhắc sẽ biến mất, cho phép con người phát triển toàn diện các khả năng của mình.
Trong “Phê phán Cương lĩnh Gotha”, Marx viết về nguyên tắc của xã hội cộng sản: “Từ mỗi người theo khả năng, đến mỗi người theo nhu cầu.” Đây là tầm nhìn về một xã hội nơi sự phong phú vật chất cho phép vượt qua sự khan hiếm và phân phối không công bằng.
Tác Phẩm Chính Và Di Sản Tư Tưởng
Tuyên Ngôn Của Đảng Cộng Sản (1848)
“Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản” là một trong những văn bản chính trị có ảnh hưởng nhất trong lịch sử. Được viết bởi Marx và Engels theo yêu cầu của Liên đoàn Cộng sản, tác phẩm này trình bày một phân tích ngắn gọn về lịch sử xã hội từ góc độ đấu tranh giai cấp, phê phán chủ nghĩa tư bản, và kêu gọi giai cấp vô sản toàn thế giới đoàn kết.
Câu kết nổi tiếng “Vô sản toàn thế giới, đoàn kết lại!” đã trở thành khẩu hiệu của phong trào cộng sản quốc tế. Mặc dù ngắn gọn, “Tuyên ngôn” đã tóm tắt nhiều ý tưởng cốt lõi của chủ nghĩa Marx và có ảnh hưởng sâu rộng đến các phong trào cách mạng và xã hội chủ nghĩa trên toàn thế giới.
Tư Bản Luận (1867-1894)
“Tư bản luận” (Das Kapital) là tác phẩm đồ sộ nhất của Marx, phân tích toàn diện về kinh tế chính trị của chủ nghĩa tư bản. Tập đầu tiên được xuất bản năm 1867, trong khi tập hai và ba được Engels biên tập và xuất bản sau khi Marx qua đời.
Trong “Tư bản luận”, Marx phát triển lý thuyết về giá trị lao động, giá trị thặng dư, tích lũy tư bản, và các quy luật vận động của chủ nghĩa tư bản. Ông cũng phân tích các hiện tượng như tập trung và tích tụ tư bản, khủng hoảng chu kỳ, và xu hướng tỷ suất lợi nhuận giảm dần.
Tác phẩm này không chỉ là một phân tích kinh tế mà còn là một nghiên cứu xã hội học sâu sắc về tác động của chủ nghĩa tư bản đối với đời sống con người và cấu trúc xã hội.
Các Tác Phẩm Khác
Ngoài hai tác phẩm trên, Marx còn viết nhiều tác phẩm quan trọng khác như:
- “Bản thảo Kinh tế-Triết học 1844” – phát triển khái niệm về sự tha hóa lao động
- “Hệ tư tưởng Đức” (với Engels) – trình bày quan điểm duy vật lịch sử
- “Nghèo khổ của Triết học” – phê phán tư tưởng của Proudhon
- “Góp phần Phê phán Kinh tế Chính trị” – tiền đề cho “Tư bản luận”
- “Nội chiến ở Pháp” – phân tích về Công xã Paris 1871
- “Phê phán Cương lĩnh Gotha” – phê bình cương lĩnh của Đảng Công nhân Đức
Ảnh Hưởng Toàn Cầu Của Tư Tưởng Marx
Phong Trào Cộng Sản Và Xã Hội Chủ Nghĩa
Tư tưởng của Marx đã trở thành nền tảng lý luận cho các phong trào cộng sản và xã hội chủ nghĩa trên toàn thế giới. Cách mạng Tháng Mười Nga năm 1917 dưới sự lãnh đạo của Vladimir Lenin đã dẫn đến việc thành lập Liên Xô – quốc gia xã hội chủ nghĩa đầu tiên trên thế giới. Sau Thế chiến II, chủ nghĩa xã hội theo mô hình Xô Viết đã lan rộng sang Đông Âu, trong khi các phong trào cách mạng dựa trên chủ nghĩa Marx cũng thành công ở Trung Quốc, Việt Nam, Cuba và nhiều nước khác.
Các nhà lý luận và lãnh đạo cách mạng như Lenin, Trotsky, Mao Trạch Đông, Hồ Chí Minh, và Fidel Castro đều chịu ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng Marx, mặc dù họ đã phát triển và điều chỉnh những tư tưởng này để phù hợp với điều kiện cụ thể của đất nước mình.
Ảnh Hưởng Trong Học Thuật Và Khoa Học Xã Hội
Ngoài lĩnh vực chính trị, tư tưởng của Marx còn có ảnh hưởng sâu rộng đến các ngành khoa học xã hội và nhân văn. Phương pháp phân tích duy vật lịch sử đã trở thành công cụ quan trọng trong nghiên cứu xã hội học, lịch sử, kinh tế học, và nhân học.
Trường phái Frankfurt với các đại diện như Theodor Adorno, Max Horkheimer, và Herbert Marcuse đã phát triển “Lý thuyết phê phán” dựa trên nền tảng tư tưởng Marx. Các nhà tư tưởng như Antonio Gramsci, Louis Althusser, và Jürgen Habermas đã mở rộng và làm phong phú thêm lý thuyết Marx trong bối cảnh xã hội hiện đại.
Trong lĩnh vực văn học và nghệ thuật, chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa và các trào lưu nghệ thuật cách mạng đều chịu ảnh hưởng từ quan điểm của Marx về vai trò của văn hóa trong đấu tranh giai cấp.
Phê Phán Và Tranh Luận
Tư tưởng của Marx cũng đã gặp phải nhiều phê phán từ các học giả và nhà tư tưởng khác. Các nhà kinh tế học tự do như Friedrich Hayek và Milton Friedman đã chỉ trích lý thuyết kinh tế của Marx và cho rằng kinh tế kế hoạch tập trung dẫn đến sự kém hiệu quả và hạn chế tự do cá nhân.
Các nhà tư tưởng bảo thủ như Karl Popper đã phê phán chủ nghĩa quyết định lịch sử của Marx, cho rằng nó mang tính giáo điều và không thể kiểm chứng. Trong khi đó, các nhà tư tưởng tự do như Isaiah Berlin đã chỉ trích tiềm năng độc đoán trong khái niệm chuyên chính vô sản.
Sự sụp đổ của Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu vào cuối thế kỷ 20 đã được nhiều người xem là minh chứng cho sự thất bại của mô hình xã hội dựa trên tư tưởng Marx. Tuy nhiên, những người ủng hộ Marx lập luận rằng các chế độ này đã biến dạng tư tưởng của ông và không thực sự đại diện cho tầm nhìn của ông về xã hội cộng sản.
Marx Trong Thế Giới Đương Đại
Sự Hồi Sinh Của Tư Tưởng Marx Sau Khủng Hoảng 2008
Cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008 đã dẫn đến sự quan tâm mới đối với tư tưởng của Marx. Nhiều học giả và nhà bình luận đã quay lại phân tích của Marx về các cuộc khủng hoảng chu kỳ của chủ nghĩa tư bản để tìm hiểu nguyên nhân của sự sụp đổ tài chính.
Các vấn đề như bất bình đẳng gia tăng, tập trung tư bản, và bất ổn kinh tế đã khiến nhiều người xem xét lại những phê phán của Marx về chủ nghĩa tư bản. Theo một cuộc thăm dò của Gallup năm 2019, tỷ lệ người Mỹ có cái nhìn tích cực về chủ nghĩa xã hội đã tăng lên, đặc biệt là trong giới trẻ.
Marx Và Các Vấn Đề Toàn Cầu Hiện Nay
Nhiều nhà tư tưởng đương đại đã áp dụng phương pháp phân tích của Marx để nghiên cứu các vấn đề toàn cầu hiện nay như biến đổi khí hậu, toàn cầu hóa, và chủ nghĩa tư bản kỹ thuật số. Các học giả như David Harvey, Slavoj Žižek, và Thomas Piketty đã phát triển những phân tích mới dựa trên nền tảng tư tưởng Marx.
Phong trào “Chiếm Phố Wall” (Occupy Wall Street) và các phong trào xã hội khác phản đối bất bình đẳng kinh tế đã sử dụng ngôn ngữ và khái niệm từ tư tưởng Marx, như “1% vs 99%”, phản ánh phân tích của ông về mâu thuẫn giai cấp.
Di Sản Bất Diệt Của Marx
Dù người ta có đồng ý hay không đồng ý với tư tưởng của Marx, không thể phủ nhận tầm ảnh hưởng to lớn của ông đối với lịch sử thế kỷ 20 và 21. Phương pháp phân tích của ông về mối quan hệ giữa kinh tế, xã hội, và chính trị vẫn là công cụ quan trọng để hiểu thế giới hiện đại.
Nhà sử học Eric Hobsbawm đã nhận xét: “Marx là một trong số ít nhà tư tưởng của thế kỷ 19 vẫn còn liên quan trực tiếp đến thế giới của thế kỷ 21.” Phê phán của Marx về chủ nghĩa tư bản, phân tích của ông về quyền lực và bất bình đẳng, và tầm nhìn của ông về một xã hội công bằng hơn tiếp tục truyền cảm hứng cho các học giả, nhà hoạt động, và những người tìm kiếm giải pháp cho các vấn đề xã hội đương đại.
Kết Luận
Karl Marx là một trong những nhà tư tưởng có ảnh hưởng nhất trong lịch sử nhân loại. Phân tích sâu sắc của ông về chủ nghĩa tư bản, lý thuyết về đấu tranh giai cấp, và tầm nhìn về một xã hội không giai cấp đã định hình lịch sử thế giới trong hơn một thế kỷ qua. Mặc dù nhiều dự đoán cụ thể của ông không trở thành hiện thực theo cách ông hình dung, phương pháp phân tích và nhiều phê phán của ông về chủ nghĩa tư bản vẫn có giá trị trong việc hiểu thế giới đương đại.
Di sản của Marx không chỉ nằm ở những phong trào chính trị lấy cảm hứng từ tư tưởng của ông, mà còn ở ảnh hưởng sâu rộng của ông đối với các ngành khoa học xã hội, triết học, và văn hóa. Trong thời đại bất ổn kinh tế và bất bình đẳng gia tăng, nhiều người tiếp tục quay lại tư tưởng của Marx để tìm kiếm những hiểu biết và giải pháp cho các vấn đề xã hội.
Như nhà triết học Bertrand Russell đã viết: “Marx đã đúng khi nhấn mạnh tầm quan trọng của các yếu tố kinh tế trong chính trị và lịch sử; ông đã đúng khi chỉ ra sự tập trung ngày càng tăng của tư bản; và ông đã đúng khi nói rằng không có sự ổn định lâu dài trong một xã hội dựa trên đối kháng giai cấp.” Dù đồng ý hay không đồng ý với giải pháp của Marx, chúng ta không thể phủ nhận sức mạnh và tầm ảnh hưởng lâu dài của phân tích của ông về xã hội tư bản chủ nghĩa.
