Friedrich Wilhelm Nietzsche (1844-1900) là một trong những triết gia có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử tư tưởng phương Tây. Với tuyên bố gây chấn động “Thượng đế đã chết” (Gott ist tot), Nietzsche đã mở ra một kỷ nguyên mới cho triết học hiện đại. Ông không chỉ là một triết gia mà còn là một nhà văn hóa phê bình, nhà thơ, nhà ngôn ngữ học và nhà tư tưởng đã để lại dấu ấn không thể xóa nhòa trong nhiều lĩnh vực từ triết học, tâm lý học, văn học đến nghệ thuật và chính trị.
Cuộc đời và hành trình tư tưởng
Friedrich Nietzsche sinh ngày 15 tháng 10 năm 1844 tại Röcken, một ngôi làng nhỏ gần Leipzig, Đức. Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống tôn giáo sâu đậm – cha ông, Carl Ludwig Nietzsche, là một mục sư Lutheran. Sự ra đi đột ngột của người cha khi Nietzsche mới 5 tuổi đã để lại dấu ấn sâu sắc trong tâm hồn ông.
Nietzsche thể hiện tài năng học thuật từ rất sớm. Năm 1864, ông bắt đầu học thần học và ngôn ngữ học cổ điển tại Đại học Bonn, sau đó chuyển đến Đại học Leipzig. Tại đây, ông đã bị cuốn hút bởi tác phẩm của Arthur Schopenhauer và phát triển tình bạn với nhà soạn nhạc Richard Wagner – hai nhân vật sau này có ảnh hưởng quan trọng đến tư tưởng của ông.
Năm 1869, ở tuổi 24, Nietzsche được bổ nhiệm làm giáo sư ngôn ngữ học cổ điển tại Đại học Basel, Thụy Sĩ – trở thành một trong những giáo sư trẻ nhất trong lịch sử học thuật châu Âu. Tuy nhiên, sức khỏe yếu đã buộc ông phải từ bỏ vị trí này vào năm 1879 và bắt đầu cuộc sống du mục, di chuyển giữa các thành phố ở Thụy Sĩ, Ý và Pháp, nơi ông viết hầu hết các tác phẩm quan trọng của mình.
Bi kịch đã đến vào tháng 1 năm 1889, khi Nietzsche trải qua một cơn suy sụp tinh thần trên đường phố Turin, Ý. Ông dành 11 năm cuối đời trong tình trạng mất trí nhớ và được chăm sóc bởi mẹ và em gái Elisabeth. Nietzsche qua đời vào ngày 25 tháng 8 năm 1900 tại Weimar, Đức.
Tư tưởng triết học chính
1. “Thượng đế đã chết” và chủ nghĩa hư vô
Tuyên bố nổi tiếng nhất của Nietzsche – “Thượng đế đã chết” – xuất hiện lần đầu trong tác phẩm “Die fröhliche Wissenschaft” (Khoa học hoan lạc, 1882) và được phát triển sâu hơn trong “Also sprach Zarathustra” (Zarathustra đã nói như thế, 1883-1885). Câu nói này không đơn thuần là một tuyên bố vô thần, mà là một nhận định về tình trạng văn hóa châu Âu thời đó.
Theo Nietzsche, niềm tin vào Thượng đế và các giá trị tuyệt đối đã không còn sức mạnh trong xã hội hiện đại. Ông viết: “Thượng đế đã chết! Thượng đế vẫn chết! Và chính chúng ta đã giết Người!” Nietzsche nhận thấy rằng sự suy giảm niềm tin tôn giáo, cùng với sự phát triển của khoa học và chủ nghĩa duy lý, đã tạo ra một cuộc khủng hoảng giá trị sâu sắc.
Hệ quả của “cái chết của Thượng đế” là chủ nghĩa hư vô (nihilism) – tình trạng mà các giá trị truyền thống mất đi ý nghĩa và không có gì thay thế chúng. Nietzsche phân biệt giữa chủ nghĩa hư vô thụ động (bị tê liệt bởi sự vô nghĩa) và chủ nghĩa hư vô chủ động (nhìn nhận sự vô nghĩa như một cơ hội để tạo ra giá trị mới). Ông kêu gọi con người vượt qua chủ nghĩa hư vô thông qua việc tái đánh giá mọi giá trị.
2. Ý chí quyền lực
Khái niệm “Ý chí quyền lực” (Der Wille zur Macht) là một trong những đóng góp quan trọng nhất của Nietzsche cho triết học. Khác với cách hiểu thông thường về quyền lực như sự thống trị chính trị hay xã hội, Nietzsche định nghĩa nó như một nguyên lý cơ bản của sự sống.
Ông viết trong “Jenseits von Gut und Böse” (Bên kia thiện ác, 1886): “Sự sống chính nó là ý chí quyền lực.” Theo Nietzsche, mọi sinh vật đều hướng đến việc phát triển, mở rộng và vượt qua chính mình – đây chính là biểu hiện của ý chí quyền lực. Đối với con người, ý chí quyền lực thể hiện qua khả năng tự khẳng định, sáng tạo và vượt qua những giới hạn.
Nietzsche phê phán đạo đức Kitô giáo và chủ nghĩa bình đẳng vì cho rằng chúng đã kìm hãm ý chí quyền lực tự nhiên của con người. Ông tin rằng việc thừa nhận và nuôi dưỡng ý chí quyền lực là cần thiết cho sự phát triển của cá nhân và văn hóa.
3. Siêu nhân và sự chuyển hóa
Trong tác phẩm “Also sprach Zarathustra”, Nietzsche giới thiệu khái niệm “Übermensch” (thường được dịch là Siêu nhân). Siêu nhân không phải là một chủng loại sinh học mới hay một “người ưu tú” theo nghĩa chủng tộc, mà là một lý tưởng về con người đã vượt qua những giới hạn của đạo đức truyền thống và tạo ra giá trị riêng cho mình.
Nietzsche mô tả ba giai đoạn chuyển hóa tinh thần: từ lạc đà (chịu đựng gánh nặng truyền thống) đến sư tử (phủ định và phá vỡ các giá trị cũ) và cuối cùng là đứa trẻ (sáng tạo vô tư và tự do). Siêu nhân là người đã hoàn thành quá trình chuyển hóa này, sống một cách xác thực và tự khẳng định.
Ông viết: “Con người là một sợi dây căng giữa con thú và Siêu nhân – một sợi dây bắc qua vực thẳm.” Nietzsche tin rằng con người có tiềm năng vượt qua chính mình, nhưng quá trình này đòi hỏi sự dũng cảm và sẵn sàng đối mặt với nỗi đau.
4. Đạo đức chủ-nô và phê phán Kitô giáo
Trong “Zur Genealogie der Moral” (Phả hệ đạo đức, 1887), Nietzsche phát triển lý thuyết về nguồn gốc tâm lý của đạo đức. Ông phân biệt giữa đạo đức chủ (master morality) và đạo đức nô (slave morality).
Đạo đức chủ, theo Nietzsche, xuất phát từ những người mạnh mẽ và tự tin, định nghĩa “tốt” là những gì cao quý, mạnh mẽ và đẹp đẽ. Ngược lại, đạo đức nô phát sinh từ sự oán hận của những người yếu đuối, định nghĩa “tốt” là những gì đối lập với các giá trị của kẻ mạnh – như khiêm nhường, thương xót và tự hy sinh.
Nietzsche cho rằng Kitô giáo là biểu hiện của đạo đức nô, một “cuộc nổi dậy của nô lệ trong đạo đức” đã đảo ngược các giá trị tự nhiên. Ông viết: “Kitô giáo đã đứng về phía tất cả những gì yếu đuối, thấp hèn, thất bại; nó đã biến những bản năng tự bảo tồn của sự sống mạnh mẽ thành lý tưởng đối lập.”
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng Nietzsche không đơn giản ủng hộ đạo đức chủ hay phản đối hoàn toàn các giá trị như lòng trắc ẩn. Ông kêu gọi một sự tổng hợp cao hơn, vượt qua cả hai loại đạo đức này.
5. Vĩnh hằng trở lại
Khái niệm “vĩnh hằng trở lại” (ewige Wiederkunft) là một trong những ý tưởng khó hiểu nhất của Nietzsche. Ông đề xuất rằng nếu thời gian là vô hạn nhưng vật chất là hữu hạn, thì mọi sự kiện và tình huống sẽ lặp lại vô số lần trong vĩnh cửu.
Nietzsche không trình bày ý tưởng này như một học thuyết vũ trụ học nghiêm túc, mà như một thử thách tinh thần: nếu bạn phải sống lại cuộc đời mình vô số lần, chính xác như cách nó đã diễn ra, bạn sẽ phản ứng thế nào? Người yếu đuối sẽ thấy đây là một ý tưởng kinh hoàng, trong khi người mạnh mẽ – người đã sống một cuộc đời xác thực và tự khẳng định – sẽ đón nhận nó với niềm vui.
Trong “Die fröhliche Wissenschaft”, Nietzsche viết: “Liệu bạn có muốn điều này một lần nữa và vô số lần nữa không?” Ý tưởng này trở thành một thước đo cho việc sống một cuộc đời đáng sống.
Phong cách và phương pháp triết học
Nietzsche nổi bật với phong cách viết độc đáo, khác biệt hoàn toàn với truyền thống triết học hàn lâm. Ông sử dụng nhiều thể loại văn học – từ châm ngôn, thơ, đến tiểu luận và văn xuôi tượng trưng. Tác phẩm “Also sprach Zarathustra” thậm chí được viết theo phong cách gần với văn học tôn giáo.
Thay vì xây dựng các hệ thống triết học toàn diện như Kant hay Hegel, Nietzsche sử dụng phương pháp “triết học với búa” – phá vỡ các giả định và đặt câu hỏi về những điều được coi là hiển nhiên. Ông tự mô tả mình là một “nhà tâm lý học” hơn là một nhà siêu hình học, tập trung vào việc khám phá động cơ ẩn giấu đằng sau các hệ thống đạo đức và triết học.
Nietzsche cũng nổi tiếng với việc sử dụng phương pháp phả hệ – truy tìm nguồn gốc lịch sử và tâm lý của các khái niệm và giá trị. Trong “Zur Genealogie der Moral”, ông áp dụng phương pháp này để phân tích nguồn gốc của các khái niệm như “tốt”, “xấu”, “tội lỗi” và “lương tâm”.
Ảnh hưởng và di sản
Ảnh hưởng của Nietzsche vượt xa phạm vi triết học thuần túy, lan tỏa vào hầu hết các lĩnh vực của văn hóa và tư tưởng hiện đại. Trong triết học, ông được coi là tiền thân của nhiều trường phái như hiện sinh chủ nghĩa, hậu hiện đại và triết học lục địa. Các triết gia như Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Michel Foucault và Gilles Deleuze đều chịu ảnh hưởng sâu sắc từ tư tưởng của ông.
Trong tâm lý học, công trình của Nietzsche về tâm lý học của đạo đức và tôn giáo đã ảnh hưởng đến Sigmund Freud và Carl Jung. Freud từng thừa nhận rằng Nietzsche “có kiến thức về bản thân mình nhiều hơn bất kỳ người nào khác đã từng sống hay có thể sẽ sống”.
Trong văn học và nghệ thuật, tư tưởng của Nietzsche đã truyền cảm hứng cho vô số nhà văn, nghệ sĩ và nhạc sĩ – từ Thomas Mann, Hermann Hesse đến các nhà thơ hiện đại như Rainer Maria Rilke và các nhà soạn nhạc như Richard Strauss.
Tuy nhiên, di sản của Nietzsche cũng gây tranh cãi do việc tư tưởng của ông bị em gái Elisabeth Förster-Nietzsche và chế độ Đức Quốc xã bóp méo. Elisabeth, một người theo chủ nghĩa bài Do Thái, đã biên tập và xuất bản các tác phẩm của anh trai sau khi ông mất trí, thêm vào đó những diễn giải phù hợp với tư tưởng dân tộc chủ nghĩa cực đoan.
Các học giả hiện đại đã nỗ lực khôi phục tư tưởng nguyên bản của Nietzsche, chỉ ra rằng ông thực sự là một nhà phê bình mạnh mẽ đối với chủ nghĩa bài Do Thái và chủ nghĩa dân tộc Đức. Walter Kaufmann, một học giả người Mỹ gốc Do Thái, đã đóng vai trò quan trọng trong việc “cứu” Nietzsche khỏi những diễn giải sai lệch này.
Các tác phẩm chính
Sự nghiệp văn chương của Nietzsche có thể chia thành ba giai đoạn chính:
- Giai đoạn đầu (1872-1876): Chịu ảnh hưởng của Schopenhauer và Wagner, tập trung vào nghệ thuật và văn hóa Hy Lạp cổ đại.
- “Die Geburt der Tragödie” (Sự ra đời của bi kịch, 1872)
- “Unzeitgemäße Betrachtungen” (Những suy ngẫm phi thời đại, 1873-1876)
- Giai đoạn giữa (1878-1882): Phát triển phong cách châm ngôn, tập trung vào phê phán đạo đức và tôn giáo.
- “Menschliches, Allzumenschliches” (Con người, quá con người, 1878)
- “Morgenröte” (Rạng đông, 1881)
- “Die fröhliche Wissenschaft” (Khoa học hoan lạc, 1882)
- Giai đoạn cuối (1883-1888): Phát triển các khái niệm chính như Siêu nhân, ý chí quyền lực và vĩnh hằng trở lại.
- “Also sprach Zarathustra” (Zarathustra đã nói như thế, 1883-1885)
- “Jenseits von Gut und Böse” (Bên kia thiện ác, 1886)
- “Zur Genealogie der Moral” (Phả hệ đạo đức, 1887)
- “Der Antichrist” (Kẻ chống Chúa, 1888)
- “Ecce Homo” (Này đây con người, 1888, xuất bản năm 1908)
Kết luận
Friedrich Nietzsche là một trong những triết gia có tầm ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử tư tưởng phương Tây. Với tuyên bố “Thượng đế đã chết”, ông đã buộc nhân loại phải đối mặt với một thực tế mới – một thế giới không còn các giá trị tuyệt đối và ý nghĩa tiên nghiệm. Thay vì rơi vào tuyệt vọng trước viễn cảnh này, Nietzsche kêu gọi con người đón nhận thách thức của việc tạo ra giá trị và ý nghĩa cho chính mình.
Tư tưởng của Nietzsche không phải là một hệ thống đóng, mà là một lời mời gọi đến tự do và sáng tạo. Ông không đưa ra câu trả lời dễ dàng, mà thách thức chúng ta đặt câu hỏi về những điều được coi là hiển nhiên. Như ông đã viết: “Tôi không phải là con người, tôi là dynamite” – một lời tuyên bố về sức mạnh phá vỡ và chuyển hóa của tư tưởng ông.
Hơn một thế kỷ sau khi qua đời, Nietzsche vẫn là một trong những triết gia được đọc và thảo luận nhiều nhất. Tư tưởng của ông tiếp tục thách thức, kích thích và truyền cảm hứng cho những người tìm kiếm cách sống xác thực trong một thế giới không ngừng thay đổi. Như nhà triết học hiện đại Gilles Deleuze đã nhận xét: “Nietzsche đặt tư tưởng vào trong chuyển động… ông dạy chúng ta cách tư duy bằng búa.”
